To Nόημα του Πόνου
Το νόημα τού (νευρωτικού) πόνου
...Είδαμε ήδη πόσους πόνους
πρέπει νά υποφέρει o άνθρωπος στoν
αγώνα μέ τις συγκρούσεις του καί ότι έκτός άπ' αύτό χρησιμοποιεί
τά βάσανα του σά μέσα γιά τήν επίτευξη ορισμένων σκοπών. Αν
καί είμαστε σέ θέση νά γνωρίζουμε σέ κάθε ξεχωριστή περίπτωση
τις αίτίες γιά τις όποιες γίνεται ή προσφυγή στον πόνο καί τούς
σκοπούς οί οποίοι πρόκειται νά επιτευχθούν, είναι οπωσδήποτε αι-
νιγματικό γιατί νά είναι οί άνθρωποι πρόθυμοι νά πληρώσουν ένα
τόσο βαρύ τίμημα. Ή πλατιά χρήση πού κάνει ο άνθρωπος στόν
πόνο καί ή ετοιμότητα του νά αποφύγει μιά ενεργητική εξουσία-
ση τής ζωής του, φαίνεται πώς προέρχεται άπο μια εσωτερική ορ-
μή πού γενικά θά μπορούσαμε νά τή χαρακτηρίσουμε σάν τάση του
άνθρωπου νά γίνεται πιό αδύναμος άντί δυνατότερος καί πιό δυστυ-
χισμένος άντί ευτυχισμένος.
Επειδή αυτή ή τάση αντιφάσκει στή γενική άποψη γιά τήν αν-
θρώπινη φύση, ήταν πάντα αίνιγμα καί πέτρα σκανδάλου γιά τούς
ψυχολόγους καί τούς ψυχίατρους. Έδώ έχουμε νά κάνουμε πραγ-
ματικά μέ το βασικό πρόβλημα του μαζοχισμού. Ή έκφραση μα-
ζοχισμός αναφερόταν αρχικά σέ σεξουαλικές διαστροφές καί φαν-
τασίώσεις, μέ τή βοήθεια τών οποίων επιτυγχάνεται σεξουαλική ικα-
νοποίηση, με πόνο, ξυλοδαρμό, βασανισμούς, βιασμό, υποδούλωση
καί ταπείνωση. Ό Φρόυντ αναγνώρισε πώς αυτές οι σεξουαλικές
διαστροφές καί φαντασιώσεις συγγενεύουν μέ γενικές τάσεις του άν-
θρωπου νά υποφέρει, δηλαδή μέ τάσεις πού δέν έχουν φανερές σε-
ξουαλικές βάσεις. αυτές οι τελευταίες χαρακτηρίστηκαν «ήθικός
μαζοχισμός». Επειδή στις σεξουαλικές διαστροφές καί τις φαν-
τασιώσεις ο πόνος επιδιώκει μιά θετική ίκανοποίηση, συμπεράναμε ο-
τι κάθε νευρωτικός πόνος καθορίζεται άπο τήν επιθυμία γιά ικα-
νοποίηση, ή γιά νά το εκφράσουμε απλούστερα, οτι ο άνθρωπος
θέλει νά υποφέρει. Ή διαφορά ανάμεσα στή σεξουαλική διαστρο-
φή καί στον λεγόμενο ήθικό μαζοχισμό ειναι μιά διαφορά στή συ-
νειδητοποίηση αυτής τής κατάστασης. Στήν πρώτη περίπτωση τό-
σο ή επιθυμία γιά ίκανοποίηση όσο καί ή ίκανοποίηση είναι συνει-
δητές, ένώ στή δεύτερη είναι καί οι δύο ασυνείδητες.
Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες γιά τήν εξήγηση του φαινο-
μένου του μαζοχισμού. Ή σημαντικότερη είναι ή υπόθεση του
Φρόυντ γιά τήν ορμή του θανάτου. Σύμφωνα μέ τήν υπόθεση αυ-
τή στον άνθρωπο δρουν κυρίως δύο βιολογικές δυνάμεις: ή ορμή
τής ζωής καί ή ορμή του θανάτου. Ή τελευταία ορμή, πού απαι-
τεί τήν αυτοκαταστροφή τού άνθρώπου, οδηγεί, όταν συνδέεται μέ
σεξουαλικές ορμές, στο φαινόμενο τού μαζοχισμού.
"Ενα σημαντικό ερώτημα πού θά ήθελα νά θέσω εδώ αναφέ-
ρεται στο άν ή τάση τού άνθρωπου νά υποφέρει μπορεί νά νοηθεί
ψυχολογικά χωρίς συσχέτιση μέ μιά βιολογική υπόθεση.
"Αρχικά θά πρέπει νά ασχοληθούμε μέ μιά παρεξήγηση πού έγ-
κείται στή σύγχυση τοΰ πραγματικού πόνου μέ τήν τάση του άν-
θρωπου νά πονά. Δέν υπάρχει κανένας λόγος νά συμπεραίνουμε
δίχως άλλο άπό τό γεγονός οτι ένας υποφέρει, Εχει οπωσδήποτε
καί τήν τάση νά εκτίθεται στον πόνο ή καί νά τον απολαμβάνει.
Δέν μπορούμε π.χ. νά συμφωνήσουμε μέ τήν Χελένε Ντόυτς καί
νά θεωρήσουμε το γεγονός οτι οί γυναίκες του πολιτισμού μας, πού
πονούν στή γέννα, σάν απόδειξη γιά το ότι οί γυναίκες απολαμβά-
νουν κατά βάθος μαζοχιστικά αυτούς τούς πόνους, άν καί τούτο
μπορεί νά συμβαίνει σέ Ορισμένες περιπτώσεις.
Ενα μεγάλο μέρος τού πόνου δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν επιθυμία τού άνθρωπου νά υποφέρει, άλλά είναι απλώς αναπόφευκτη
συνέπεια νευρωτικών συγκρούσεων. Είναι σά νά πονά κανείς, όταν
έχει σπάσει το πόδι του. Καί στις δύο περιπτώσεις ο άνθρωπος έ-
χει πόνους, είτε τούς θέλει είτε όχι, καί άπ αυτούς τούς πόνους
δέν κερδίζει τίποτε.
Αφού παρακάμψουμε τούς πόνους των Ανθρώπων πού δέν προέρ-
χονται άπό τήν τάση του νά υποφέρει, θά στραφούμε σέ εκείνους
τούς πόνους πού προέρχονται άπ αυτή τήν τάση καί κατατάσσον-
ται έτσι στήν κατηγορία τών μαζοχιστικών δρμών. Ή επιφανεια-
κή εντύπωση πού έχουμε είναι ότι μερικές φορές υποφέρουμε περισ-
σότερο άπ ό,τι δικαιολογείται στήν πραγματικότητα. Μέ άλλα λό-
για δίνουμε τήν εντύπωση πώς κάτι μέσα του μας ώθεί σέ κάθε ευ-
καιρία νά υποφέρουμε, πώς καταφέρνουμε ακόμη καί ευνοϊκές κατα-
στάσεις νά τις μετατρέπουμε σέ οδυνηρές καί πώς εγκαταλείπουμε α-
πρόθυμα τά βάσανα μας. Ή αιτία όμως γιά τή συμπεριφορά πού
δημιουργεί αυτή τήν εντύπωση έγκειται κυρίως στίς λειτουργίες
πού έχει ό (νευρωτικός) πόνος γιά τόν άνθρωπο.
Σχετικά μέ τις λειτουργίες του (ψυχικού) πόνου θά ήθελα έ-
δώ νά ανακεφαλαιώσω τις παρατηρήσεις μου άπό τα προηγούμε-
να κεφάλαια: Ό πόνος μπορεί νά έχει άμεση αμυντική αξία γιά
τον άνθρωπο καί πραγματικά μπορεί νά είναι συχνά τό μοναδι-
κό μέσο μέ τό όποίο θά προστατευθεί άπό απειλητικούς κινδύνους.
Μέ αυτοεπιπλήξεις αποφεύγει νά κατηγορηθεί άπό τούς άλλους
καί άπό τόν εαυτό του, μέ τήν πρόφαση τής αρρώστιας καί τής ά-
γνοιας αποφεύγει επιπλήξεις, μέ τήν αύτομείωση αποφεύγει τόν
κίνδυνο τού ανταγωνισμού.
Αν άναγνωρίσουμε αυτές τις λειτουργίες του πόνου το
πρόβλημα χάνει ένα μέρος άπό τόν μυστηριώδη χαρακτήρα του.
Αλλά δέν έχει Ακόμη λυθεί απόλυτα. Παρά τήν τακτική σημασία
τού πόνου υπάρχει ένας παράγοντας πού υποστηρίζει τήν υπόνοια
μας οτι ο άνθρωπος θέλει πολλές φορές να υποφέρει: Συχνά υποφέρει περισσότερο απ' φαίνεται νά δικαιολογείται απο τον στρατηγικό του σκοπό, καί τείνει νά υπερβάλλει τήν αθλιότητα του και νά απολαμβάνει τά αισθήματα τής αδυναμίας του τής δυστυχίας του και τής
άναξιότητάς του. Ακόμη και όταν γνωρίζουμε ότι τά αισθήματά
του είναι υπερβολικά και ότι δέν πρέπει νά τά πάρουμε στά σο-
βαρά, μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οί απογοητεύσεις μπορούν νά
τον ρίξουν σέ μιά τέτοια άβυσσο αθλιότητας που δέν στέκει σέ καμ
μιά αναλογία μέ τή σπουδαιότητα τής κατάστασης. Οταν ή επι-
τυχία του είναι μέτρια, υπερβάλλει την ήττα του μέ δραματικό
τρόπο σαν μιά ντροπή πού 8έν είναι δυνατό νά εξαλειφθεί. "Αν α-
ποτύχει νά επιβληθεί, ή αυτοκυριαρχία του συρρικνώνεται σάν έ-
να μπαλόνι άπο το οποίο ξεφεύγει ό αέρας. Οταν υπερβάλλει τον
πόνο του βυθίζεται στο γενικό αίσθημα τής αθλιότητας του, αφαι-
ρείται άπο το δυσάρεστο βίωμα ένα μέρος τής πραγματικό τητάς
του και το πλήγμα άπδ τον ειδικό πόνο μειώνεται και ναρκώνε-
ται. Η Αρχή πού κυριαρχεί σέ αυτή τή διαδικασία είναι διαλε-
κτική και περιέχει τή φιλοσοφική αλήθεια οτι σέ ένα ορισμένο
σημείο ή ποσότητα μετατρέπεται σέ ποιότητα. Συγκεκριμένα τού-
το σημαίνει πώς άν και είναι Οδυνηρό νά υποφέρει κανείς, ή από-
λυτη παράδοση στδν ύπερβολικό πόνο μπορεί νά χρησιμοποιηθεί
σάν κατευναστικό φάρμακο απέναντι στον ίδιο τον πόνο.
Μιά αριστουργηματική περιγραφή αυτής τής διαδικασίας βρί-
σκουμε σε ένα δανέζικο διήγημα. Πρόκειται γιά έναν συγγρα-
φέα, τού όποιου ή αγαπημένη γυναίκα είχε πέσει πριν άπο δυό
χρόνια θύμα ένός σεξουαλικού φόνου. Κατάφερνε νά κρατά μακριά
τον ανυπόφορο πόνο, αφήνοντας νά είσχωρεί μέσα του μέ μεγάλη
ασάφεια αυτό πού του είχε συμβεί. Γιά νά αποφύγει τή συνειδη-
τοποίηση τής λύπης του ρίχτηκε στή δουλειά και έγραφε μέρα
και νύχτα Ενα βιβλίο. Το διήγημα αρχίζει τήν ήμερα πού ο συγ-
γραφέας είχε τελειώσει αυτό το βιβλίο, δηλαδή σέ εκείνη τήν ψυ-
χολογική στιγμή πού πρέπει νά σταθεί αντιμέτωπος στή λύπη
του. Τον συναντούμε αρχικά στο νεκροταφείο όπου τον είχαν οδη-
γήσει ακούσια τά βήματα του. Μαθαίνουμε πώς κάνει τις πιό ω-
μές καί απίθανες σκέψεις γιά το πώς τρώνε τά σκουλήκια τούς νε-
κρούς καί πώς θάβονται οί άνθρωποι ζωντανοί. Είναι εξαντλημέ-
νος καί γυρίζει στο σπίτι όπου το βάσανο του συνεχίζεται. Κάτι
τον εξαναγκάζει νά θυμηθεί όλα όσα είχαν γίνει. "Ισως ο φόνος
νά είχε αποφευχθεί, άν εκείνο το βράδυ είχε συνοδεύσει τή γυναί-
κα του στήν επίσκεψη στους φίλους τους, ή άν εκείνη του τηλεφω-
νούσε καί τδν παρακαλούσε νά πάει νά τήν πάρει, ή άν διανυκτέ-
ρευε στους φίλους, ή άν ο ίδιος πήγαινε περίπατο καί τή συνα-
ντούσε στο σταθμό. Εξαναγκασμένος νά φανταστεί μέχρι τήν τε-
λευταία λεπτομέρεια πώς έγινε ο φόνος, καταλαμβάνεται άπο τέ-
τοιους πόνους καί τελικά χάνει τις αϊσθήσεις του. Μέχρι έδώ το
διήγημα έχει Ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά το πρόβλημα πού μιλού-
σαμε. Στή συνέχεια, άφού ο συγγραφέας συνέρχεται άπο το όργιο
τού πόνου του καί επεξεργάζεται το πρόβλημα τών εκδικητικών
του επιθυμιών, είναι τελικά σέ θέση νά αντιμετωπίσει ρεαλιστικά
τον πόνο του. Ή διαδικασία πού περιγράφηκε έδώ είναι ή ίδια
μέ αυτή πού μπορούμε νά παρατηρήσουμε σέ δρισμένα έθιμα πέν-
θους πού χρησιμοποιούνται γιά νά απαλύνουν τον πόνο γιά τήν α-
πώλεια ενός άνθρωπου μέ βαθύτερο βύθισμα στον πόνο.
Ή επίτευξη ίκανοποίησης μέ βύθισμα στήν αθλιότητα είναι Εκ-
φραση μιας γενικής τάσης του άνθρωπου νά βρίσκει Ικανοποίηση
μέ τό νά χάνεται μέσα σέ κάτι πού είναι μεγαλύτερο άπ αυτόν,
νά απαρνιέται τόν εαυτό του σάν άτομο, εγκαταλείποντας τό Έ-
γώ του μέ τις αμφιβολίες του, τις συγκρούσεις του καί τούς πό-
νους του, τά όριά του καί τήν απομόνωση του. Αυτή είναι ή κα-
τάσταση πού ο Νίτσε τήν ονόμασε απελευθέρωση άπο το Principium Individuadionis , καί αυτό πού εννοεί μέ τήν «διονυσιακή»
τάση, πού τή θεωρεί μιά άπο τις πρωταρχικές ανθρώπινες Ορμές,
σέ αντίθεση προς τήν «απολλώνια» τάση, πού Επιδιώκει μιά Ενερ-
γητική μορφή καί Εξουσίαση τής ζωής.
Ή Εννοια «διονυσιακός» προέρχεται άπό τή λατρεία του Διονύ-
σου τών Ελλήνων. Τόσο αυτή όσο και προηγούμενες λατρείες των
Θρακών αποσκοπούσαν σέ μιά τεράστια διέγερση όλων τών αι-
σθημάτων μέχρι ενα οραματικό στάδιο. Τά μέσα πού χρησιμο-
ποιοΰσαν γιά τήν επίτευξη τέτοιων εκστατικών καταστάσεων ή-
ταν ή μουσική, μονότονος ρυθμος αυλών, άγριοι νυχτερινοί χοροί,
μεθυστικά ποτά ή σεξουαλική παράδοση, που όλα αυτά οδηγούσαν
σέ πυρακτωμένο ερεθισμό καί σέ Εκσταση.
Αν και αυτές οί πολιτισμικές εξωτερικεύσεις τών διονυσιακών
τάσεων απέχουν πολύ άπο το νά παίζουν Ιδιαίτερο ρόλο στον πολι-
τισμό μας, δέν μας είναι εντελώς ξένες. Μέχρι έναν ορισμένο βαθ-
μό γνωρίζουμε όλοι τήν Ικανοποίηση που μπορεί νά βρεί κανείς
μέ το νά «ξεχάσει τον εαυτό του». Τήν αίσθανόμαστε μετά άπό
σωματική ή ψυχική κόπωση τή στιγμή που μάς παίρνει ο ύπνος
ή στήν αρχή τής νάρκωσης. Τό ίδιο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται
και μέ το αλκοόλ. Μιά άπό τις επιδράσεις του αλκοόλ είναι ή α-
πώλεια τών αναστολών, μιά άλλη είναι τό νάρκωμα τής λύπης και
του άγχους, ο χυριότερος όμως σκοπός είναι ή επίτευξη Ικανοποίη-
σης μέ τή λήθη και τήν εγκατάλειψη. Δέν υπάρχει άνθρωπος που
νά μή γνωρίζει τήν Ικανοποίηση νά χάνεται μέσα σέ ένα μεγάλο
αίσθημα, είτε αυτό είναι αγάπη, φύση, μουσική, ενθουσιασμός γιά
μιά υπόθεση είτε σεξουαλική παράδοση. Πώς μπορούμε νά εξη-
γήσουμε τή φαινομενική παγκοσμιότητα αυτών τών ορμών;
Παρ' όλη τήν ευτυχία πού μπορεί νά μας προσφέρει ή ζωή, ή
ζωή είναι ταυτόχρονα γεμάτη άπό αναπόφευκτες τραγωδίες. Α-
κόμη κι όταν ένας άνθρωπος δέν έχει νά υποφέρει πολύ στή ζωή
του, δέν θά αποφύγει τό γεγονός τών γερατειών, τής Αρρώστιας
και τού θανάτου. Γενικότερα εκφρασμένο: Στόν ξεχωριστό Ανθρω-
πο τίθενται όρια και είναι μόνος — όρια αναφορικά μέ αυτό πού
μπορεί νά εννοήσει, νά επιτύχει και νά απολαύσει, και μόνος εί-
ναι έπειδή είναι μιά μοναδική ολότητα, άποκομένος άπό τους
συνανθρώπους του καί τή φύση πού τον περιβάλλει(με όρους βιολογικούς ενοούμε). Αυτόν Ακριβώς τον περιορισμό καί αυτή τήν Απομόνωση επιδιώκουν νά υπερνικήσουν οί πολιτιστικές τάσεις τής λήθης και τής παράδοσης.
Ή καθαρότερη και ωραιότερη έκφραση αυτής τής τάσης μπορεί νά
βρεθεί στο UPANISHAD στήν εικόνα τών ποταμών πού χύνονται
καί εξαφανίζονται στόν ωκεανό καί χάνουν όνομα καί μορφή. Μέ
τή διάλυση του Έγώ σέ κάτι μεγαλύτερο, μέ τήν ενσωμάτωση σέ
ένα μεγαλύτερο Όλο υπερνικά τό ξεχωριστό άτομο μέχρι έναν ο-
ρισμένο βαθμό τούς περιορισμούς του, όπως τούτο εκφράζεται στο
«UPANISHAD»: «Μέ τήν εξαφάνιση σέ ένα Τίποτε γινόμαστε μέρος
τής δημιουργικής αρχής του σύμπαντος». Τούτο φαίνεται πώς εί-
ναι ή μεγαλύτερη παρηγοριά καί ή μεγάλη χάρη πού έχει νά
προσφέρει στους ανθρώπους ή θρησκεία μέ τήν εξαφάνιση τους
μπορουν νά γίνουν ένα μέ τό θεό ή τή φύση. Μιά παρόμοια ίκανο-
ποίηση μπορεί νά επιτευχθεί μέ αφοσίωση σέ μιά μεγάλη υπόθε-
ση, ένώ δίνουμε τό Έγώ μας σέ μιά μεγάλη υπόθεση, αίσθανόμα-
στε ένα μέ ένα μεγαλύτερο "Ολο.
Μέσα στόν δικό μας πολιτισμό παρατηρούμε μάλλον τήν αντί-
θετη στάση απέναντι στό Έγώ μας, δηλαδή μιά στάση πού τονί-
ζει καί εκτιμά τήν Ιδιαιτερότητα καί τή μοναδικότητα τοΰ άτο-
μου. Ό άνθρωπος του πολιτισμού μας αισθάνεται καθαρά πώς τό
Έγώ του αποτελεί μιά ενότητα καθαυτή, πού είναι διαφορετική
άπό τόν εξωτερικό κόσμο ή στέκει σέ αντίθεση πρός αυτόν. Δέν ε-
πιμένει μόνο στήν ατομικότητα του, άλλά άπ' αυτή τήν επιμονή
αντλεί μεγάλη ίκανοποίηση" βρίσκει ευτυχία στήν εξέλιξη τών ει-
δικών ικανοτήτων του, χαίρεται νά τακτοποιείται μέ τον εαυτό του
καί τον κόσμο μέ ενεργητική κατάκτηση καί νά προσφέρει εποικο-
δομητική καί δημιουργική εργασία. Γι αυτό τό Ιδανικό τής προ-
σωπικής εξέλιξης είπε ο Γκαίτε: «Ή ανώτατη ευτυχία τών αν-
θρώπων είναι ή προσωπικότητα».
Άλλά καί ή αντίθετη τάση του άνθρωπου, ή τάση νά σπάζει το
κέλυφος τής ατομικότητας καί νά απελευθερώνεται άπο τούς πε-
ριορισμούς καί τήν απομόνωση της, είναι μιά εξίσου βαθιά ριζω-
μένη ανθρώπινη τάση καί προσφέρει καί αυτή ίκανοποίηση. Κα-
μιά άπο τις δύο τάσεις δέν είναι καθαυτή παθολογική, τόσο ή δια-
τήρηση καί ή εξέλιξη τής ατομικής προσωπικότητας όσο καί ή
εγκατάλειψη τής ατομικότητας είναι θεμιτά μέσα γιά τή λύση άν-
θρώπινων προβλημάτων.
Karen Horney
http://webspace.ship.edu/cgboer/horney.html
http://www.lemoni.gr/shop/details.asp?ProductID=84851
αγώνα μέ τις συγκρούσεις του καί ότι έκτός άπ' αύτό χρησιμοποιεί
τά βάσανα του σά μέσα γιά τήν επίτευξη ορισμένων σκοπών. Αν
καί είμαστε σέ θέση νά γνωρίζουμε σέ κάθε ξεχωριστή περίπτωση
τις αίτίες γιά τις όποιες γίνεται ή προσφυγή στον πόνο καί τούς
σκοπούς οί οποίοι πρόκειται νά επιτευχθούν, είναι οπωσδήποτε αι-
νιγματικό γιατί νά είναι οί άνθρωποι πρόθυμοι νά πληρώσουν ένα
τόσο βαρύ τίμημα. Ή πλατιά χρήση πού κάνει ο άνθρωπος στόν
πόνο καί ή ετοιμότητα του νά αποφύγει μιά ενεργητική εξουσία-
ση τής ζωής του, φαίνεται πώς προέρχεται άπο μια εσωτερική ορ-
μή πού γενικά θά μπορούσαμε νά τή χαρακτηρίσουμε σάν τάση του
άνθρωπου νά γίνεται πιό αδύναμος άντί δυνατότερος καί πιό δυστυ-
χισμένος άντί ευτυχισμένος.
Επειδή αυτή ή τάση αντιφάσκει στή γενική άποψη γιά τήν αν-
θρώπινη φύση, ήταν πάντα αίνιγμα καί πέτρα σκανδάλου γιά τούς
ψυχολόγους καί τούς ψυχίατρους. Έδώ έχουμε νά κάνουμε πραγ-
ματικά μέ το βασικό πρόβλημα του μαζοχισμού. Ή έκφραση μα-
ζοχισμός αναφερόταν αρχικά σέ σεξουαλικές διαστροφές καί φαν-
τασίώσεις, μέ τή βοήθεια τών οποίων επιτυγχάνεται σεξουαλική ικα-
νοποίηση, με πόνο, ξυλοδαρμό, βασανισμούς, βιασμό, υποδούλωση
καί ταπείνωση. Ό Φρόυντ αναγνώρισε πώς αυτές οι σεξουαλικές
διαστροφές καί φαντασιώσεις συγγενεύουν μέ γενικές τάσεις του άν-
θρωπου νά υποφέρει, δηλαδή μέ τάσεις πού δέν έχουν φανερές σε-
ξουαλικές βάσεις. αυτές οι τελευταίες χαρακτηρίστηκαν «ήθικός
μαζοχισμός». Επειδή στις σεξουαλικές διαστροφές καί τις φαν-
τασιώσεις ο πόνος επιδιώκει μιά θετική ίκανοποίηση, συμπεράναμε ο-
τι κάθε νευρωτικός πόνος καθορίζεται άπο τήν επιθυμία γιά ικα-
νοποίηση, ή γιά νά το εκφράσουμε απλούστερα, οτι ο άνθρωπος
θέλει νά υποφέρει. Ή διαφορά ανάμεσα στή σεξουαλική διαστρο-
φή καί στον λεγόμενο ήθικό μαζοχισμό ειναι μιά διαφορά στή συ-
νειδητοποίηση αυτής τής κατάστασης. Στήν πρώτη περίπτωση τό-
σο ή επιθυμία γιά ίκανοποίηση όσο καί ή ίκανοποίηση είναι συνει-
δητές, ένώ στή δεύτερη είναι καί οι δύο ασυνείδητες.
Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες γιά τήν εξήγηση του φαινο-
μένου του μαζοχισμού. Ή σημαντικότερη είναι ή υπόθεση του
Φρόυντ γιά τήν ορμή του θανάτου. Σύμφωνα μέ τήν υπόθεση αυ-
τή στον άνθρωπο δρουν κυρίως δύο βιολογικές δυνάμεις: ή ορμή
τής ζωής καί ή ορμή του θανάτου. Ή τελευταία ορμή, πού απαι-
τεί τήν αυτοκαταστροφή τού άνθρώπου, οδηγεί, όταν συνδέεται μέ
σεξουαλικές ορμές, στο φαινόμενο τού μαζοχισμού.
"Ενα σημαντικό ερώτημα πού θά ήθελα νά θέσω εδώ αναφέ-
ρεται στο άν ή τάση τού άνθρωπου νά υποφέρει μπορεί νά νοηθεί
ψυχολογικά χωρίς συσχέτιση μέ μιά βιολογική υπόθεση.
"Αρχικά θά πρέπει νά ασχοληθούμε μέ μιά παρεξήγηση πού έγ-
κείται στή σύγχυση τοΰ πραγματικού πόνου μέ τήν τάση του άν-
θρωπου νά πονά. Δέν υπάρχει κανένας λόγος νά συμπεραίνουμε
δίχως άλλο άπό τό γεγονός οτι ένας υποφέρει, Εχει οπωσδήποτε
καί τήν τάση νά εκτίθεται στον πόνο ή καί νά τον απολαμβάνει.
Δέν μπορούμε π.χ. νά συμφωνήσουμε μέ τήν Χελένε Ντόυτς καί
νά θεωρήσουμε το γεγονός οτι οί γυναίκες του πολιτισμού μας, πού
πονούν στή γέννα, σάν απόδειξη γιά το ότι οί γυναίκες απολαμβά-
νουν κατά βάθος μαζοχιστικά αυτούς τούς πόνους, άν καί τούτο
μπορεί νά συμβαίνει σέ Ορισμένες περιπτώσεις.
Ενα μεγάλο μέρος τού πόνου δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν επιθυμία τού άνθρωπου νά υποφέρει, άλλά είναι απλώς αναπόφευκτη
συνέπεια νευρωτικών συγκρούσεων. Είναι σά νά πονά κανείς, όταν
έχει σπάσει το πόδι του. Καί στις δύο περιπτώσεις ο άνθρωπος έ-
χει πόνους, είτε τούς θέλει είτε όχι, καί άπ αυτούς τούς πόνους
δέν κερδίζει τίποτε.
Αφού παρακάμψουμε τούς πόνους των Ανθρώπων πού δέν προέρ-
χονται άπό τήν τάση του νά υποφέρει, θά στραφούμε σέ εκείνους
τούς πόνους πού προέρχονται άπ αυτή τήν τάση καί κατατάσσον-
ται έτσι στήν κατηγορία τών μαζοχιστικών δρμών. Ή επιφανεια-
κή εντύπωση πού έχουμε είναι ότι μερικές φορές υποφέρουμε περισ-
σότερο άπ ό,τι δικαιολογείται στήν πραγματικότητα. Μέ άλλα λό-
για δίνουμε τήν εντύπωση πώς κάτι μέσα του μας ώθεί σέ κάθε ευ-
καιρία νά υποφέρουμε, πώς καταφέρνουμε ακόμη καί ευνοϊκές κατα-
στάσεις νά τις μετατρέπουμε σέ οδυνηρές καί πώς εγκαταλείπουμε α-
πρόθυμα τά βάσανα μας. Ή αιτία όμως γιά τή συμπεριφορά πού
δημιουργεί αυτή τήν εντύπωση έγκειται κυρίως στίς λειτουργίες
πού έχει ό (νευρωτικός) πόνος γιά τόν άνθρωπο.
Σχετικά μέ τις λειτουργίες του (ψυχικού) πόνου θά ήθελα έ-
δώ νά ανακεφαλαιώσω τις παρατηρήσεις μου άπό τα προηγούμε-
να κεφάλαια: Ό πόνος μπορεί νά έχει άμεση αμυντική αξία γιά
τον άνθρωπο καί πραγματικά μπορεί νά είναι συχνά τό μοναδι-
κό μέσο μέ τό όποίο θά προστατευθεί άπό απειλητικούς κινδύνους.
Μέ αυτοεπιπλήξεις αποφεύγει νά κατηγορηθεί άπό τούς άλλους
καί άπό τόν εαυτό του, μέ τήν πρόφαση τής αρρώστιας καί τής ά-
γνοιας αποφεύγει επιπλήξεις, μέ τήν αύτομείωση αποφεύγει τόν
κίνδυνο τού ανταγωνισμού.
Αν άναγνωρίσουμε αυτές τις λειτουργίες του πόνου το
πρόβλημα χάνει ένα μέρος άπό τόν μυστηριώδη χαρακτήρα του.
Αλλά δέν έχει Ακόμη λυθεί απόλυτα. Παρά τήν τακτική σημασία
τού πόνου υπάρχει ένας παράγοντας πού υποστηρίζει τήν υπόνοια
μας οτι ο άνθρωπος θέλει πολλές φορές να υποφέρει: Συχνά υποφέρει περισσότερο απ' φαίνεται νά δικαιολογείται απο τον στρατηγικό του σκοπό, καί τείνει νά υπερβάλλει τήν αθλιότητα του και νά απολαμβάνει τά αισθήματα τής αδυναμίας του τής δυστυχίας του και τής
άναξιότητάς του. Ακόμη και όταν γνωρίζουμε ότι τά αισθήματά
του είναι υπερβολικά και ότι δέν πρέπει νά τά πάρουμε στά σο-
βαρά, μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οί απογοητεύσεις μπορούν νά
τον ρίξουν σέ μιά τέτοια άβυσσο αθλιότητας που δέν στέκει σέ καμ
μιά αναλογία μέ τή σπουδαιότητα τής κατάστασης. Οταν ή επι-
τυχία του είναι μέτρια, υπερβάλλει την ήττα του μέ δραματικό
τρόπο σαν μιά ντροπή πού 8έν είναι δυνατό νά εξαλειφθεί. "Αν α-
ποτύχει νά επιβληθεί, ή αυτοκυριαρχία του συρρικνώνεται σάν έ-
να μπαλόνι άπο το οποίο ξεφεύγει ό αέρας. Οταν υπερβάλλει τον
πόνο του βυθίζεται στο γενικό αίσθημα τής αθλιότητας του, αφαι-
ρείται άπο το δυσάρεστο βίωμα ένα μέρος τής πραγματικό τητάς
του και το πλήγμα άπδ τον ειδικό πόνο μειώνεται και ναρκώνε-
ται. Η Αρχή πού κυριαρχεί σέ αυτή τή διαδικασία είναι διαλε-
κτική και περιέχει τή φιλοσοφική αλήθεια οτι σέ ένα ορισμένο
σημείο ή ποσότητα μετατρέπεται σέ ποιότητα. Συγκεκριμένα τού-
το σημαίνει πώς άν και είναι Οδυνηρό νά υποφέρει κανείς, ή από-
λυτη παράδοση στδν ύπερβολικό πόνο μπορεί νά χρησιμοποιηθεί
σάν κατευναστικό φάρμακο απέναντι στον ίδιο τον πόνο.
Μιά αριστουργηματική περιγραφή αυτής τής διαδικασίας βρί-
σκουμε σε ένα δανέζικο διήγημα. Πρόκειται γιά έναν συγγρα-
φέα, τού όποιου ή αγαπημένη γυναίκα είχε πέσει πριν άπο δυό
χρόνια θύμα ένός σεξουαλικού φόνου. Κατάφερνε νά κρατά μακριά
τον ανυπόφορο πόνο, αφήνοντας νά είσχωρεί μέσα του μέ μεγάλη
ασάφεια αυτό πού του είχε συμβεί. Γιά νά αποφύγει τή συνειδη-
τοποίηση τής λύπης του ρίχτηκε στή δουλειά και έγραφε μέρα
και νύχτα Ενα βιβλίο. Το διήγημα αρχίζει τήν ήμερα πού ο συγ-
γραφέας είχε τελειώσει αυτό το βιβλίο, δηλαδή σέ εκείνη τήν ψυ-
χολογική στιγμή πού πρέπει νά σταθεί αντιμέτωπος στή λύπη
του. Τον συναντούμε αρχικά στο νεκροταφείο όπου τον είχαν οδη-
γήσει ακούσια τά βήματα του. Μαθαίνουμε πώς κάνει τις πιό ω-
μές καί απίθανες σκέψεις γιά το πώς τρώνε τά σκουλήκια τούς νε-
κρούς καί πώς θάβονται οί άνθρωποι ζωντανοί. Είναι εξαντλημέ-
νος καί γυρίζει στο σπίτι όπου το βάσανο του συνεχίζεται. Κάτι
τον εξαναγκάζει νά θυμηθεί όλα όσα είχαν γίνει. "Ισως ο φόνος
νά είχε αποφευχθεί, άν εκείνο το βράδυ είχε συνοδεύσει τή γυναί-
κα του στήν επίσκεψη στους φίλους τους, ή άν εκείνη του τηλεφω-
νούσε καί τδν παρακαλούσε νά πάει νά τήν πάρει, ή άν διανυκτέ-
ρευε στους φίλους, ή άν ο ίδιος πήγαινε περίπατο καί τή συνα-
ντούσε στο σταθμό. Εξαναγκασμένος νά φανταστεί μέχρι τήν τε-
λευταία λεπτομέρεια πώς έγινε ο φόνος, καταλαμβάνεται άπο τέ-
τοιους πόνους καί τελικά χάνει τις αϊσθήσεις του. Μέχρι έδώ το
διήγημα έχει Ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιά το πρόβλημα πού μιλού-
σαμε. Στή συνέχεια, άφού ο συγγραφέας συνέρχεται άπο το όργιο
τού πόνου του καί επεξεργάζεται το πρόβλημα τών εκδικητικών
του επιθυμιών, είναι τελικά σέ θέση νά αντιμετωπίσει ρεαλιστικά
τον πόνο του. Ή διαδικασία πού περιγράφηκε έδώ είναι ή ίδια
μέ αυτή πού μπορούμε νά παρατηρήσουμε σέ δρισμένα έθιμα πέν-
θους πού χρησιμοποιούνται γιά νά απαλύνουν τον πόνο γιά τήν α-
πώλεια ενός άνθρωπου μέ βαθύτερο βύθισμα στον πόνο.
Ή επίτευξη ίκανοποίησης μέ βύθισμα στήν αθλιότητα είναι Εκ-
φραση μιας γενικής τάσης του άνθρωπου νά βρίσκει Ικανοποίηση
μέ τό νά χάνεται μέσα σέ κάτι πού είναι μεγαλύτερο άπ αυτόν,
νά απαρνιέται τόν εαυτό του σάν άτομο, εγκαταλείποντας τό Έ-
γώ του μέ τις αμφιβολίες του, τις συγκρούσεις του καί τούς πό-
νους του, τά όριά του καί τήν απομόνωση του. Αυτή είναι ή κα-
τάσταση πού ο Νίτσε τήν ονόμασε απελευθέρωση άπο το Principium Individuadionis , καί αυτό πού εννοεί μέ τήν «διονυσιακή»
τάση, πού τή θεωρεί μιά άπο τις πρωταρχικές ανθρώπινες Ορμές,
σέ αντίθεση προς τήν «απολλώνια» τάση, πού Επιδιώκει μιά Ενερ-
γητική μορφή καί Εξουσίαση τής ζωής.
Ή Εννοια «διονυσιακός» προέρχεται άπό τή λατρεία του Διονύ-
σου τών Ελλήνων. Τόσο αυτή όσο και προηγούμενες λατρείες των
Θρακών αποσκοπούσαν σέ μιά τεράστια διέγερση όλων τών αι-
σθημάτων μέχρι ενα οραματικό στάδιο. Τά μέσα πού χρησιμο-
ποιοΰσαν γιά τήν επίτευξη τέτοιων εκστατικών καταστάσεων ή-
ταν ή μουσική, μονότονος ρυθμος αυλών, άγριοι νυχτερινοί χοροί,
μεθυστικά ποτά ή σεξουαλική παράδοση, που όλα αυτά οδηγούσαν
σέ πυρακτωμένο ερεθισμό καί σέ Εκσταση.
Αν και αυτές οί πολιτισμικές εξωτερικεύσεις τών διονυσιακών
τάσεων απέχουν πολύ άπο το νά παίζουν Ιδιαίτερο ρόλο στον πολι-
τισμό μας, δέν μας είναι εντελώς ξένες. Μέχρι έναν ορισμένο βαθ-
μό γνωρίζουμε όλοι τήν Ικανοποίηση που μπορεί νά βρεί κανείς
μέ το νά «ξεχάσει τον εαυτό του». Τήν αίσθανόμαστε μετά άπό
σωματική ή ψυχική κόπωση τή στιγμή που μάς παίρνει ο ύπνος
ή στήν αρχή τής νάρκωσης. Τό ίδιο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται
και μέ το αλκοόλ. Μιά άπό τις επιδράσεις του αλκοόλ είναι ή α-
πώλεια τών αναστολών, μιά άλλη είναι τό νάρκωμα τής λύπης και
του άγχους, ο χυριότερος όμως σκοπός είναι ή επίτευξη Ικανοποίη-
σης μέ τή λήθη και τήν εγκατάλειψη. Δέν υπάρχει άνθρωπος που
νά μή γνωρίζει τήν Ικανοποίηση νά χάνεται μέσα σέ ένα μεγάλο
αίσθημα, είτε αυτό είναι αγάπη, φύση, μουσική, ενθουσιασμός γιά
μιά υπόθεση είτε σεξουαλική παράδοση. Πώς μπορούμε νά εξη-
γήσουμε τή φαινομενική παγκοσμιότητα αυτών τών ορμών;
Παρ' όλη τήν ευτυχία πού μπορεί νά μας προσφέρει ή ζωή, ή
ζωή είναι ταυτόχρονα γεμάτη άπό αναπόφευκτες τραγωδίες. Α-
κόμη κι όταν ένας άνθρωπος δέν έχει νά υποφέρει πολύ στή ζωή
του, δέν θά αποφύγει τό γεγονός τών γερατειών, τής Αρρώστιας
και τού θανάτου. Γενικότερα εκφρασμένο: Στόν ξεχωριστό Ανθρω-
πο τίθενται όρια και είναι μόνος — όρια αναφορικά μέ αυτό πού
μπορεί νά εννοήσει, νά επιτύχει και νά απολαύσει, και μόνος εί-
ναι έπειδή είναι μιά μοναδική ολότητα, άποκομένος άπό τους
συνανθρώπους του καί τή φύση πού τον περιβάλλει(με όρους βιολογικούς ενοούμε). Αυτόν Ακριβώς τον περιορισμό καί αυτή τήν Απομόνωση επιδιώκουν νά υπερνικήσουν οί πολιτιστικές τάσεις τής λήθης και τής παράδοσης.
Ή καθαρότερη και ωραιότερη έκφραση αυτής τής τάσης μπορεί νά
βρεθεί στο UPANISHAD στήν εικόνα τών ποταμών πού χύνονται
καί εξαφανίζονται στόν ωκεανό καί χάνουν όνομα καί μορφή. Μέ
τή διάλυση του Έγώ σέ κάτι μεγαλύτερο, μέ τήν ενσωμάτωση σέ
ένα μεγαλύτερο Όλο υπερνικά τό ξεχωριστό άτομο μέχρι έναν ο-
ρισμένο βαθμό τούς περιορισμούς του, όπως τούτο εκφράζεται στο
«UPANISHAD»: «Μέ τήν εξαφάνιση σέ ένα Τίποτε γινόμαστε μέρος
τής δημιουργικής αρχής του σύμπαντος». Τούτο φαίνεται πώς εί-
ναι ή μεγαλύτερη παρηγοριά καί ή μεγάλη χάρη πού έχει νά
προσφέρει στους ανθρώπους ή θρησκεία μέ τήν εξαφάνιση τους
μπορουν νά γίνουν ένα μέ τό θεό ή τή φύση. Μιά παρόμοια ίκανο-
ποίηση μπορεί νά επιτευχθεί μέ αφοσίωση σέ μιά μεγάλη υπόθε-
ση, ένώ δίνουμε τό Έγώ μας σέ μιά μεγάλη υπόθεση, αίσθανόμα-
στε ένα μέ ένα μεγαλύτερο "Ολο.
Μέσα στόν δικό μας πολιτισμό παρατηρούμε μάλλον τήν αντί-
θετη στάση απέναντι στό Έγώ μας, δηλαδή μιά στάση πού τονί-
ζει καί εκτιμά τήν Ιδιαιτερότητα καί τή μοναδικότητα τοΰ άτο-
μου. Ό άνθρωπος του πολιτισμού μας αισθάνεται καθαρά πώς τό
Έγώ του αποτελεί μιά ενότητα καθαυτή, πού είναι διαφορετική
άπό τόν εξωτερικό κόσμο ή στέκει σέ αντίθεση πρός αυτόν. Δέν ε-
πιμένει μόνο στήν ατομικότητα του, άλλά άπ' αυτή τήν επιμονή
αντλεί μεγάλη ίκανοποίηση" βρίσκει ευτυχία στήν εξέλιξη τών ει-
δικών ικανοτήτων του, χαίρεται νά τακτοποιείται μέ τον εαυτό του
καί τον κόσμο μέ ενεργητική κατάκτηση καί νά προσφέρει εποικο-
δομητική καί δημιουργική εργασία. Γι αυτό τό Ιδανικό τής προ-
σωπικής εξέλιξης είπε ο Γκαίτε: «Ή ανώτατη ευτυχία τών αν-
θρώπων είναι ή προσωπικότητα».
Άλλά καί ή αντίθετη τάση του άνθρωπου, ή τάση νά σπάζει το
κέλυφος τής ατομικότητας καί νά απελευθερώνεται άπο τούς πε-
ριορισμούς καί τήν απομόνωση της, είναι μιά εξίσου βαθιά ριζω-
μένη ανθρώπινη τάση καί προσφέρει καί αυτή ίκανοποίηση. Κα-
μιά άπο τις δύο τάσεις δέν είναι καθαυτή παθολογική, τόσο ή δια-
τήρηση καί ή εξέλιξη τής ατομικής προσωπικότητας όσο καί ή
εγκατάλειψη τής ατομικότητας είναι θεμιτά μέσα γιά τή λύση άν-
θρώπινων προβλημάτων.
Karen Horney
http://webspace.ship.edu/cgboer/horney.html
http://www.lemoni.gr/shop/details.asp?ProductID=84851
| Provided by website-hit-counters.com site. |
