ή αγάπη υπερεκτιμάται στον πολιτισμό μας

"Επειδή αν-
ταποκρίνεται σέ μιά τόσο ζωτική ανάγκη, ή αγάπη υπερεκτιμά-
ται στον πολιτισμό μας. Γίνεται — όπως ή επιτυχία  φάντασμα,
πού φέρει μέσα του τήν ψευδαίσθηση ότι είναι ή λύση γιά Ολα τα
προβλήματα. "

Το κείμενο που ακολουθεί είναι το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλιου

The Neurotic Personality of Our Time Που έχει γραφτεί το (1937) μοιάζει όμως να έχει μια εξαιρετικά διαχρονική αξία.Το τελευταίο κεφάλαιο έχει τον τίτλο:Πολιτισμός και Νευρώσεις  και αποτελεί ένα μανιφέστο για την σχέση ανάμεσα στον ατομικισμό,την επιτυχία απο το ένα μέρος και την αποτυχία την μοναξιά και το φόβο απο την άλλη.Ενα εξαιρετικά βαρύ τίμιμα που πληρώνουν οι άνθρωποι στις σύγχρονες ανταγωνιστικές κοινωνίες.Η συγγραφέας του βιβλίου έφυγε κυνηγημένη απο την Ναζιστική Γερμανία και κατέφυγε στις ΗΠΑ, όπου και αναγνωρίστηκε για την συνεισφορά της στην επίδραση που ασκεί ο πολιτισμός στην ψυχική  νόσο.Ειναι η μόνη γυναίκα που δημιούργησε δική της ψυχαναλυτική Σχολή. 

Με κάθε ψυχανάλυση ο έμπειρος ψυχαναλυτής αντιμετωπίζει νέα προβλήματα. Μέ κάθε νέον άρρωστο βρίσκεται μπροστά σέ νέες δυσκολίες, πού δέν είχε συναντήσει πρίν, σέ νέες στάσεις, πού δύσκολα εξηγούνται, σέ αντιδράσεις πού κάθε άλλο παρά διαφανείς είναι. "Αν λάβουμε υπόψη μας τήν πολυπλοκότητα τής νευρωτικής δομής του χαρακτήρα, όπως τήν περιγράψαμε στά προηγούμενα κεφάλαια, καί τούς πολυάριθμους παράγοντες πού παίζουν ρόλο, αυτή ή πολλαπλότητα δέν είναι παράδοξη. Διαφορές στην κληρονομικότητα καί στά βιώματα, κυρίως σέ αυτά τής παιδικής ηλικίας, δημιουργούν προφανώς ατέλειωτες παραλλαγές στή συνεργία τών διαφόρων παραγόντων. Καί όμως σέ όλες αυτές τις ατομικές παραλλαγές οι αποφασι-στικές συγκρούσεις, άπό τις οποίες δημιουργείται μιά νεύρωση, είναι στήν πραγματικότητα πάντα οί ίδιες. Γενικά «είναι οί ίδιες συγκρούσεις, στίς οποίες υπόκειται καί ο υγιής άνθρωπος του πολιτισμού μας. "Ολοι γνωρίζουμε πώς είναι αδύνατο νά διακρίνουμε ακριβώς τί είναι νευρωτικό καί τι είναι φυσιολογικό. Κάποιος άπο τούς αναγνώστες μπορεί νά αναρωτηθεί εξαιτίας τών συγκρούσεων καί τών στάσεων πού διαπιστώνει στον εαυτό του: Είμαι νευρωτικός ή όχι; Το ορθότερο κριτήριο σέ αυτές τίς περιπτώσεις είναι νά εξετάζουμε κατά πόσο το άτομο παρεμποδίζεται στή ζωή του άπο τις συγκρούσεις του, άν τις βλέπει καί άν μπορεί νά τις υπερνικά μέ άμεσο τρόπο. Αφου είδαμε οτι ενας νευρωτικός άνθρωπος στον πολιτισμό μας πάσχει άπό τις ίδιες βασικές συγκρούσεις καί οτι καί ενας φυσιολογικός άνθρωπος υπόκειται επίσης σέ αυτές, άν καί σέ μικρότερο βαθμό, βρισκόμαστε πάλι μπροστά στό ίδιο ερώτημα, πού θέσαμε στήν άρχή: Ποιες είναι οί πολιτισμικές συνθήκες πού είναι υπεύθυνες γιά τό γεγονός οτι οι νευρώσεις προέρχονται άπό αυτές τίς ιδιαίτερες συγκρούσεις, γιά τις όποιες μίλησα, καί οχι άπό άλλες;

Ό Φρόυντ δέν ενδιαφέρθηκε πολύ γι αυτό τό πρόβλημα" συνέπεια του βιολογικού του προσανατολισμού είναι ή έλλειψή του σέ κοινωνιολογικό προσανατολισμό καί γι αυτό τείνει να αποδίδει κοινωνικά φαινόμενα κυρίως σέ ψυχικούς παράγοντες καί αυ-τούς πάλι κυρίως σέ βιολογικούς (βλ. τή θεωρία τής libido). Αυτή ή τάση ώθησε ορισμένους ψυχαναλυτές, γιά νά αναφέρουμε μερικά παραδείγματα, νά πιστέψουν οτι οί πόλεμοι εξαρτώνται άπο τήν ορμή του θανάτου, το σημερινό μας οίκονομικό σύστημα έχει τίς ρίζες του σέ πρωκτικοερωτικές ορμές, ή αίτια γιά το οτι ή βιο-μηχανική εποχή δέν άρχισε πρίν άπo δυο χιλιάδες χρόνια πρέπει νά αναζητηθεί στόν ναρκισσισμό εκείνης τής εποχής κλπ.

0 Φρόυντ βλέπει τον πολιτισμό οχι σάν αποτέλεσμα μιας πολύπλευρης κοινωνικής διαδικασίας, άλλά κυρίως σάν προϊόν βιολογικών ορμών πού καταπιέζονται ή μετουσιώνονται. Όσο πιο τέλεια είναι ή καταπίεση αυτών τών ορμών, τόσο μεγαλύτερη είναι ή πολιτισμική ανάπτυξη. Επειδή ή ικανότητα γιά μετουσίωση εί-

ναι περιορισμένη καί επειδή ή εντατική καταπίεση πρωτόγονων ορμών χωρίς μετουσίωση μπορεί νά οδηγήσει σέ νευρώσεις. Ενας αναπτυσσόμενος πολιτισμός δέν μπορεί νά αποφύγει τήν αυξηση των νευρώσεων. Οί νευρώσεις είναι το τίμημα πού εχει νά πληρώσει ή ανθρωπότητα γιά τήν πολιτισμική της εξέλιξη.

Ιστορικά καί ανθρωπολογικά ευρήματα δέν πιστοποιούν μιά τέτοια άμεση σχέση ανάμεσα στο ύψος ένος πολιτισμου καί στήν καταπίεση τών σεξουαλικών ή τών επιθετικών ορμών. Τό λάθος έγκειται βασικά στήν υπόθεση μιας ποσοτικής αντί ποιοτικής σχέσης. Ή σχέση δέν υπάρχει ανάμεσα σέ μιά ποσοτική καταπίεση καί σέ ένα ποσοτικό πολιτισμικό επίπεδο, άλλά ανάμεσα στήν ποιότητα ατομικών συγκρούσεων καί στήν ποιότητα πολιτισμικών δυσκολιών. Τόν ποσοτικό παράγοντα δέν πρέπει βέβαια νά τόν παραβλέψουμε, μπορούμε δμως νά τόν αξιολογήσουμε σωστά μόνο σε συσχέτιση μέ τήν ολότητα του πολιτισμού).

Όρισμένες τυπικές δυσκολίες πού ανήκουν στόν πολιτισμό μας καί άντανακλώνται σάν συγκρούσεις στή ζωή κάθε άνθρωπου μπορουν, άν συσσωρευτούν, νά οδηγήσουν σέ νεύρωση. Επειδή δέν ειμαι κοινωνιολόγος, θά άναφερθώ μέ τή μεγαλύτερη συντομία στα κυριότερα γνωρίσματα πού επηρεάζουν τό πρόβλημα τής σχέσης ανάμεσα στίς νευρώσεις καί στόν πολιτισμό. Ό σύγχρονος πολιτισμός μας στηρίζεται οικονομικά στήν Αρχή τού ατομικού ανταγωνισμού. Τό ξεχωριστό άτομο πρέπει να αποδυθεί σέ αγώνα με  τα άλλα άτομα της ίδιας ομάδας, νά τά ξεπεράσει καί συχνά να τά κάνει στήν πάντα. Τό όφελος τού ενός σημαίνει συχνά ζημιά τού άλλου. Τό ψυχικό αποτέλεσμα αυτής τής κατάστασης είναι μιά γενική εχθρική ένταση ανάμεσα στους ανθρώπους. Ό καθένας είναι πραγματικός ή πιθανός ανταγωνιστής τού κάθε άλλου. Αυτή ή κατάσταση φαίνεται καθαρά ανάμεσα στά μέλη της ιδιας επαγγελματικής ομάδας, παρ" όλες τις φιλότιμες προσπάθειες πού καταβάλλουν νά συμπεριφέρονται μεταξύ τους ευγενικά. Πρέπει νά τονίσουμε ότι ό ανταγωνισμός και ή εχθρικότητα πού τόν συνοδεύε; υπεισέρχονται σέ όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Ό ανταγωνισμός είναι ένας άπό τους ουσιαστικότερους παράγοντας στίς κοινωνικές σχέσεις. Μπαίνει στίς σχέσεις του άνδρα πρός τόν άνδρα, τής γυναίκας προς τή γυναίκα, καί όπου ή αιτία τού ανταγωνισμού είναι ή δημοτικότητα, ή αρμοδιότητα, ή ελκυστικότητα ή οποιαδήποτε άλλη κοινωνική αξία, δυσχεραίνει σημαντικά τις δυνατότητες γιά μια αξιόπιστη φιλία ανάμεσα στους ανθρώπους. "Οπως αναφέραμε ήδη, διαταράσσει τις σχέσεις ανάμεσα στους άνδρες καί τις γυναίκες όχι μόνο στήν εκλογή τού συντρόφου, άλλά καί στόν μεταξύ τους αγώνα γιά την κυριαρχία. Μπαίνει καί στή ζωή τού σχολείου. Τό σημαντικότερο

όμως είναι ίσως ότι υπεισέρχεται σέ ολόκληρη τήν οίκογενειακή κατάσταση, ώστε κατά κανόνα τό παιδί μπολιάζεται άπό τήν αρχή, μέ αυτή τή στάση. Ό ανταγωνισμός ανάμεσα στόν πατέρα καί

τόν γιό, στή μητέρα καί τήν κόρη, ανάμεσα σέ δυό παιδιά δέν είναι γενικό ανθρώπινο φαινόμενο, άλλά ή αντίδραση σέ πολιτιστικά εξαρτημένους ερεθισμούς. Ένα άπό τά μεγάλα επιτεύγματα του Φρόυντ είναι πού αναγνώρισε τό ρόλο τού ανταγωνισμού στην οικογένεια, όπως τό παρουσίασε στή θεωρία του γιά τό οιδιπόδειο σύμπλεγμα. ΙΙρέπει όμως νά προσθέσουμε ότι αυτός ό ανταγωνισμός δέν ορίζεται βιολογικά, άλλά είναι αποτέλεσμα δοσμένων κοινωνικών συνθηκών καί ότι πέρα άπ' αυτό ή οίκογενειακή κατάσταση δέν είναι ή μόνη πού παροτρύνει σέ ανταγωνισμό, άλλά το ερέθισμα γιά ανταγωνισμό ακολουθεί τόν άνθρωπο άπό τήν κούνια μέχρι τόν τάφο.

Η εχθρική ένταση ανάμεσα στα άτομα όδηγεί στή διαρκή δημιουργία φόβου — φόβου απέναντι στήν πιθανή έχθρικότητα των άλλων, ενισχυμένου άπό τό φόβο τού άτομου νά του ανταποδώσουν οι  άλλοι τή δική του εχθρικότητα. Μιά άλλη σημαντική πηγή του φόβου σέ ενα φυσιολογικό Ατομο είναι ή πιθανότητα τής αποτυ-

χίας. Ό φόβος τής αποτυχίας είναι πολύ ρεαλιστικός, επειδή γενικά οι δυνατότητες γιά τήν άποτυχία είναι πολύ μεγαλύτερες άπ"αυτές τής επιτυχίας καί επειδή ή αποτυχία σέ μιά ανταγωνιστική κοινωνία συνεπάγεται ρεαλιστική ματαίωση αναγκών. Τουτο δεν σημαίνει μόνο οίκονομική ανασφάλεια, άλλά καί απώλεια γοή-τρου καί κάθε είδους απογοητεύσεις.

Μια άλλη αίτια πού ή επιτυχία άσκεί τόση γοητεία έγκειται στήν επίδρασή  της στήν αυτοπεποίθεσή μας. Δέν είναι μόνο οί άλλοι που μας εκτιμούν ανάλογα μέ τό βαθμό της επιτυχίας μας, χωρίς νά τό θέλουμε ή αύτοεκτίμησή μας ακολουθεί τό ίδιο μέτρο.Σύμφωνα μέ τό πνεύμα πού επικρατεί χρωστάμε τήν επιτυχία μας στήν προσωπική  μας άξία ή — σύμφωνα μέ τόν πουριτανικό τρόπο σκέψης! — ή επιτυχία μας είναι φανερό σημάδι τής χάρης τού θεού. Στήν πραγματικότητα όμως εξαρτάται καί άπό μιά σειρά παραγόντων πού δέν τους ελέγχουμε, όπως τύχη, άδιακρισίακλπ. "Ετσι και ο πιό φυσιολογικός άνθρωπος εξαναγκάζεται κάτω άπό τό πνεύμα πού επικρατεί νά αισθάνεται πως είναι κάτι, όταν έχει επιτυχία, καί πώς είναι μηδενικό, όταν δέν τήν έχει. Περιττεύει νά πούμε πώς τούτο είναι ανασφαλής βάση γιά τήν αυτοπεποίθηση.

"Ολοι αυτόι οί παράγοντες — ό ανταγωνισμός και ή άπ' αυτόν προερχόμενη έχθρικότητα ανάμεσα ατούς ανθρώπους, οί φόβοι και ή μειωμένη αυτοπεποίθηση — οδηγούν ψυχολογικά στό αποτέλεσμα νά αισθάνεται ό άνθρωπος μόνος. Ακόμη και όταν έχει πολλές επαφές μέ άλλους ανθρώπους, ακόμη κι όταν είναι ευτυχισμέ-νος στό γάμο του, είναι συναισθηματικά απομονωμένος. Η συναισθηματική απομόνωση είναι δύσκολα ύποφερτή καί γίνεται πραγματική συμφορά όταν συμπίπτει μέ ανησυχίες τού άνθρωπου για τόν εαυτό του και  τήν ασφάλεια του.

Αυτή ή κατάσταση προκαλεί στά φυσιολογικά άτομα τής εποχής μας μιά αυξημένη ανάγκη γιά αγάπη, ή οποία γίνεται θεραπευτικό μέσο. Όταν ο άνθρωπος παίρνει αγάπη, αίσθάνεται λιγότιρο απομονωμένος, λιγότερο απειλημένος άπο τήν έχθρικότητα τών άλλων καί λιγότερο αβέβαιος γιά τόν εαυτό του. "Επειδή αν-

ταποκρίνεται σέ μιά τόσο ζωτική ανάγκη, ή αγάπη υπερεκτιμάται στον πολιτισμό μας. Γίνεται — όπως ή επιτυχία  φάντασμα, πού φέρει μέσα του τήν ψευδαίσθηση ότι είναι ή λύση γιά Ολα τα προβλήματα. Ή αγάπη καθαυτή δέν είναι ψευδαίσθηση, γίνεται όμως ψευδαίσθηση όταν αναμένουμε άπ' αυτή πολύ περισσότερα άπ' αύτά πού μπορεί νά εκπληρώσει. Γ  αύτό το άτομο — καί μιλάω γιά ένα φυσιολογικό άτομο — βρίσκεται στή θέση νά έχει μεγάλη ανάγκη γιά αγάπη, άλλά νά συναντά δυσκολίες στήν Ικανοποίηση αυτής τής ανάγκης του. Ή κατάσταση πού περιγράψαμε αποτελεί γόνιμο έδαφος για τήν ανάπτυξη τών νευρώσεων. Οί ίδιοι πολιτιστικοί παράγοντες πού επηρεάζουν τον φυσιολογικό άνθρωπο, επηρεάζουν τόν νευρω-

τικό σέ μεγαλύτερο βαθμό χαί τά ίδια αποτελέσματα εμφανίζονται σέ αυτόν απλώς σέ πιό έντονη μορφή — εξουδετερωμένη αυτοπεποίθηση, μανία καταστροφής, άγχος, αυξημένη ανάγκη για ανταγωνισμό και  υπερβολική ανάγκη γιά αγάπη.

"Αν λάβουμε υπόψη μας οτι σέ κάθε νεύρωση υπάρχουν τάσεις πού ο νευρωτικός δέν μπορεί νά τίς εναρμονίσει μεταξύ τους, τίθεται το ερώτημα μήπως καί στον πολιτισμό μας υπάρχουν ορισμένες βασικές αντιφάσεις, σάν αυτές πού περιέχονται στήν τυπικήνευρωτική σύγκρουση, θά ήταν καθήκον ενός ανθρωπολόγου να μελετήσει καί νά περιγράψει αυτές τίς πολιτιστικές αντιφάσεις. "Εδώ θά αρκεστούμε νά αναφέρουμε μέ τή μεγαλύτερη συντομία μερικές άπό τις σπουδαιότερες αντιφάσεις.

Ή πρώτη αντίφαση είναι αυτή ανάμεσα στόν ανταγωνισμό και στήν επιτυχία άπό τό ένα μέρος καί στήν αδελφική άγάπη και ταπεινοφροσύνη άπό τό άλλο. Άπό τό ένα μέρος ό πολιτισμός μας κάνει τά πάντα γιά νά μάς ωθήσει στό δρόμο τής επιτυχίας, δηλαδή οχι μόνο νά επιβαλλόμαστε, άλλά νά είμαστε επιθετικοί καί σε θέση νά παραμερίζουμε τούς άλλους άπό το δρόμο μας. Από τό άλλο μέρος ο πολιτισμός μας διατυμπανίζει τά χριστιανικά ιδανικά, οτι είναι Ιδιοτέλεια νά θέλουμε χάτι γιά τόν εαυτό μας, οτι πρέπει νά είμαστε ταπεινόφρσνες καί νά Είμαστε υποχωρητικοί καί νάστρέφουμε «χαί το άλλο μάγουλο». Γι' αύτη την αντίφαση υπάρχουν μόνο δύο λύσεις μέσα σέ ένα φυσιολογικό πλαίσιο, νά πάρουμε τή μιά άπό τις δύο επιδιώξεις στά σοβαρά καί νά αφήσουμε τήν άλλη στήν πάντα ή νά τις πάρουμε καί τις δύο στά σοβαρά μέ συνέπεια βέβαια νά αποτύχουμε καί στίς δύο.

Η δεύτερη αντίφαση έγκειται στήν τεχνητή δημιουργία τών άναγκών μας καί στήν πραγματική ματαίωση τής Ικανοποίησης τους. Γιά οικονομικούς λόγους δημιουργούνται στον πολιτισμό μα; τεχνητές ανάγκες μέ τή διαφήμιση, μέ τήν προκλητική κατανάλωση καί μέ τή μίμηση. Γιά τή μεγάλη πλειοψηφία τών ανθρώπων ομως ή πραγματική Ικανοποίηση αυτών τών φαινομενικών αναγ-

κών είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Οι ψυχικές συνέπειες γιά το ξεχωριστό άτομο είναι ή διαρκής ασυμφωνία ανάμεσα στίς επιθυμίες καί στήν ικανοποίηση τους.

Μιά άλλη αντίφαση έγκειται ανάμεσα στήν προσωπική ελευθερία τού ατόμου καί στά πραγματικά της όρια. Στόν ξεχωριστό άνθρωπο ή κοινωνία υποβάλλει τήν ιδέα πώς είναι έλεύθερος καί ανεξάρτητος καί μπορεί νά αποφασίζει γιά τή ζωή του όπως θέλειαυτός" Ο στίβος τής ζωής του είναι άνοιχτός καί μπορεί νά πετύχει ό,τι επιθυμεί άν είναι έργατικός καί ενεργητικός. Στήν πραγματικότητα όμως όλες αυτές οί δυνατότητες είναι γιά τήν πλειοψηφία τών ανθρώπων περιορισμένες. Αυτό πού λέμε στ αστεία για τήν άδυνατότητα νά εκλέγουμε τούς γονείς μας, μπορούμε νά τοεπεκτείνουμε γενικά σέ όλη τή ζωή — αναφορικά μέ τήν εκλογή τού επαγγέλματος καί τήν επιτυχία σέ αυτό, μέ τήν εκλογή της αναψυχής καί μέ τήν εκλογή του συντρόφου.

Τό αποτέλεσμα γιά τό άτομο είναι μιά άμφιταλάντευση ανάμεσα στό αίσθημα  της απεριόριστη; δύναμη σχετικά μέ τον καθορισμό τής τύχης του καί στό αίσθημα της απόλυτης αδυναμίας.

Αυτές οί αντιφάσεις του πολιτισμού μας είναι ακριβώς οί συγ- κρούσεις πού βασανίζεται νά συμφιλιώσει  ο νευρωτικός: τις επιθετικές του τάσεις μέ τΙς υποχωρητικές του τάσεις, τις υπερβολικές άπαιτήσεις του μέ τό φόβο του μήπως δέν καταφέρει τίποτε, τήν τάση του να αύτοεξυμνείται μέ τό αίσθημα τής προσωπικήςτου αδυναμίας. Ή διαφορά απο ένα φυσιολογικό άνθρωπο είναι άπλως ποσοτική. Ένώ ενας φυσιολογικός Ανθρωπος μπορεί νά αντεπεξέλθει σ αυτές τίς δυσκολίες χωρίς νά παθει ζημιές, στον νευρωτικόοί συγκρούσεις  είναι κλιμακούμένες  σε τέτοιο βαθμό πού να γίνεται αδύνατη κάθε ικανοποιητική λύση. Φαίνεται πώς ο άνθρωπος που διατρέχει τόν κίνδυνο νά γίνει νευρωτικός έχει  αντιμετωπίσει τις πολιτισμικά εξαρτημένες δυσκολίες |με γνώμονα τις παιδικές του εμπειρίες και γι αυτό δέν κατάφερε νά ανταπεξέλθει, παρα  μόνο μέ μεγάλη βλάδη τής προσωπικότητας του. θά μπορούσαμε  να τόν ονομάσουμε το  αποπαίδι τού πολιτισμού μας.

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/410767/The-Neurotic-Personality-of-Our-Time

Provided by website-hit-counters.com site.